Μακροοικονομική Θεωρία & Πολιτική

Η Μακροοικονομική (Macroeconomics) αποτελεί το σημαντικότερο γνωστικό πεδίο της Οικονομικής Επιστήμης. Η Μακροοικονομική ασχολείται με την εξέταση της οικονομίας μιας χώρας, καθώς επίσης και με τη σπουδή μιας Οικονομικής Νομισματικής Ένωσης ως ένα ενιαίο σύνολο. Η Μακροοικονομική εστιάζει την ανάλυσή της σε συνολικά οικονομικά μεγέθη, όπως είναι το ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν), το εργατικό δυναμικό, ο πληθωρισμός, οι κρατικές δαπάνες, τα φορολογικά έσοδα, οι εξαγωγές, οι εισαγωγές, τα επιτόκια, το κρατικό έλλειμμα, το δημόσιο χρέος κ.λπ. Για παράδειγμα, η Μακροοικονομική μπορεί να διερευνήσει τους αιτιώδεις παράγοντες που προσδιορίζουν την διαχρονική άνοδο του δημοσίου χρέους της Ελλάδας και γιατί κατά την περίοδο 2008-2017 η ελληνική οικονομία πλήττεται από μια πρωτοφανή παρατεταμένη κρίση. Επίσης, στα πλαίσια της ΟΝΕ (Οικονομική Νομισματική Ένωση-Economic Monetary Union), με την αξιοποίηση της μακροοικονομικής ανάλυσης, δύνανται να διερευνηθούν οι παράγοντες που κατά την περίοδο 2008-2017, προσδιορίζουν τους χαμηλούς μέσους ετήσιους αναπτυξιακούς ρυθμούς και την διατήρηση του μέσου ποσοστού ανεργίας γύρω στο 9%.

Το παρόν πόνημα αποτελεί καρπό πολυετούς συστηματικής και συνεπούς ενασχόλησής μου με το γνωστικό πεδίο της Μακροοικονομικής. Τρεις ήταν οι βασικοί λόγοι που με ώθησαν στη συγγραφή του παρόντος βιβλίου. Ο πρώτος λόγος ήταν η συνεχής παρότρυνση των φοιτητών μου. Το μάθημα Μακροοικονομική Ανάλυση και Πολιτική, διδάσκεται από τον υποφαινόμενο στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΑΣΟΕΕ) επί σειρά ετών σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο. Πολλοί φοιτητές με ενθάρρυναν να αναλάβω τη συγγραφή ενός βιβλίου της Μακροοικονομικής, το οποίο να είναι κατανοητό από έλληνες αναγνώστες και να χρησιμοποιεί μακροοικονομικά δεδομένα κυρίως της ελληνικής οικονομίας και να μην εστιάζει σε στατιστικά στοιχεία της οποιασδήποτε ξένης οικονομίας σαν της αμερικανικής.

Ο δεύτερος λόγος που με ώθησε στη συγγραφή του ανά χείρας βιβλίου, σχετίζεται με ένα “κενό” που υπάρχει στην εγχώρια βιβλιογραφία, το οποίο αφορά τις μεταφράσεις ξενόγλωσσων βιβλίων στο αντικείμενο της Μακροοικονομικής. Αρκετοί εγχώριοι εκδοτικοί οίκοι, ανέλαβαν την κοστοφόρα διαδικασία της μετάφρασης στην ελληνική αξιόλογων ξένων συγγραμμάτων της Μακροοικονομικής. Ωστόσο, τα περισσότερα των ξενόγλωσσων μεταφρασθέντων συγγραμμάτων, κατά την ανάλυση των διαφόρων μακροοικονομικών φαινομένων, χρησιμοποιούν ποιοτικά και ποσοτικά στατιστικά δεδομένα ιδίως της αμερικανικής οικονομίας. Τι

ενδιαφέρει περισσότερο τον έλληνα αναγνώστη-φοιτητή, να ενημερωθεί για τα αίτια που προκαλούν την διαχρονική άνοδο του δημοσίου χρέους της Ελλάδας ή των ΗΠΑ; Ο έλληνας αναγνώστης θα ενδιαφερόταν περισσότερο να πληροφορηθεί, ποιοι παράγοντες συνετέλεσαν ώστε την περίοδο 2008-2016, ο μέσος ετήσιος αναπτυξιακός ρυθμός της Ελλάδας ήταν αρνητικός -3,9% ή γιατί ο αντίστοιχος μέσος ετήσιος αναπτυξιακός ρυθμός των ΗΠΑ ήταν 1,8%; Ο έλληνας αναγνώστης του παρόντος συγγράμματος, θα προτιμούσε να ενημερωθεί πληρέστερα, γιατί την περίοδο 2008-2016 το ποσοστό ανεργίας στην Ελλάδα από 7,8% εξακοντίστηκε σ^ 23,6% ή γιατί το ποσοστό ανεργίας στην Ευρωζώνη από 7,6% αυξήθηκε σε 10,0%; Ναι μεν στα διάφορα Κεφάλαια του βιβλίου δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στα μακροοικονομικά μεγέθη της Ελλάδας, ωστόσο εκεί που κρίνεται αναγκαίο, η ποσοτική μας ανάλυση εστιάζεται στις ΗΠΑ, την Ευρωζώνη, την Ευρωπαϊκή Ένωση, την Κίνα, τους BRICS, σε περιοχές χωρών της διεθνούς οικονομίας ή ακόμα και στο σύνολο της παγκόσμιας οικονομίας.

Ο τρίτος λόγος που επηρέασε τον υποφαινόμενο στην εκπόνηση του βιβλίου τούτου, καθρεφτίζεται στο κίνητρο της επιστημονικής έρευνας. Καίριας σημασίας ερευνητικά θέματα, όπως είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν το επίπεδο παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας του οικονομικού συστήματος μιας χώρας, τα υποδείγματα εξωγενούς και ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης, τα αίτια των εισοδηματικών ανισοτήτων και της φτώχειας σε παγκόσμιο επίπεδο, τα κρατικά ελλείμματα και το δημόσιο χρέος, οι μέθοδοι άσκησης και η αποτελεσματικότητα της δημοσιονομικής και της νομισματικής πολιτικής, οι φάσεις και οι αιτιώδεις παράγοντες των οικονομικών κύκλων, τα αίτια των διαταραχών (shocks) στην οικονομία και η επίδρασή τους στη συνολική ζήτηση και τη συνολική προσφορά αγαθών και υπηρεσιών, η αλληλεπίδραση μεταξύ δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής, οι απόψεις των κορυφαίων Σχολών Οικονομικής Σκέψης σε θέματα μακροοικονομικής θεωρίας και πολιτικής, κ.λπ., αποτελούν για τον υποφαινόμενο αντικείμενα συνεχούς, διεισδυτικής και ενδελεχούς επιστημονικής έρευνας.

Η θεματολογία του βιβλίου είναι επίκαιρη και πολύπλευρη, ακολουθώντας τα βήματα εξέλιξης της Μακροοικονομικής από τα χρόνια της Κλασικής Σχολής προς την Κεϋνσιανή, τη Μονεταριστική, τη Νεοκεϋνσιανή, τη Νέα Κλασική και μερικές άλλες λίαν ενδιαφέρουσες Σχολές Οικονομικής Σκέψης. Το ανά χείρας βιβλίο περιλαμβάνει 23 Κεφάλαια τα οποία είναι ταξινομημένα σε 8 Μέρη. Το Μέρος Α περιέχει τα Κεφάλαια 1 και 2. Το διαχρονικό βιβλίο του John M. Keynes, «The General Theory of Employment, Interest and Money» (1936), έθεσε τα θεμέλια της μακροοικονομικής ανάλυσης, που μετά το 1936 και μέχρι σήμερα διδάσκεται στα πανεπιστήμια. Η μεγίστη συμβολή του Keynes ήταν ότι με την Γενική Θεωρία εισήγαγε για πρώτη φορά στο χώρο της οικονομικής επιστήμης, μέθοδο ανάλυσης των συνολικών οικονομικών μεγεθών και ερμηνείας της συμπεριφοράς του συνόλου της οικονομίας μιας χώρας.

Θεωρώντας ότι το οικονομικό σύστημα αποτελείται από τρεις αλληλένδετες αγορές και ειδικότερα, την αγορά αγαθών και υπηρεσιών, την αγορά χρήματος και την αγορά εργασίας, ο Keynes, διατύπωσε μέθοδο μακροοικονομικής σκέψης, με την οποία δύνανται να προσδιοριστούν και να αναλυθούν, οι δυνάμεις που συντελούν στην επίτευξη μακροοικονομικής ισορροπίας στην οικονομία της χώρας. Επειδή οι μακροοικονομικές μεταβλητές υπολογίζονται με τη χρήση στατιστικών στοιχείων, τεράστιο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μέθοδος μέτρησης των διαφόρων μακροοικονομικών μεταβλητών. Το σύστημα των εθνικών λογαριασμών (the national accounts system) αποτελεί μέθοδο υπολογισμού του ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν) και των διαφόρων μακροοικονομικών μεγεθών που το συνθέτουν, όπως είναι η ιδιωτική κατανάλωση, οι ιδιωτικές επενδύσεις, οι δημόσιες δαπάνες, οι εξαγωγές και οι εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών, κ.λπ. Το σύστημα των εθνικών λογαριασμών αποτελεί βασικό αντικείμενο ανάλυσης του Κεφαλαίου 2.

Το Μέρος Β περιλαμβάνει τα Κεφάλαια 3, 4 και 5. Στο Κεφάλαιο 3 αναλύονται σημαντικές οικονομικές έννοιες και θεωρίες, όπως είναι η συνάρτηση παραγωγής της μορφής Cobb-Douglas, το οριακό προϊόν της εργασίας και του κεφαλαίου, ο πραγματικός μισθός, το οριακό έσοδο του προϊόντος της εργασίας, οι συναρτήσεις προσφοράς και ζήτησης εργασίας, η ισορροπία στην αγορά εργασίας, κ.λπ. Το περιεχόμενο του Κεφαλαίου 3, αποτελεί το βασικό θεωρητικό υπόβαθρο για την κατανόηση των θεωριών ενδογενούς και εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης, που παρουσιάζονται στα Κεφάλαια 4 και 5. Στα Κεφάλαια 4 και 5, διερευνώνται οι ποσοτικοί και οι ποιοτικοί παράγοντες, που επηρεάζουν τις αναπτυξιακές επιδόσεις των διαφόρων χωρών της παγκόσμιας οικονομίας και προσδιορίζουν τη μεγέθυνση των οικονομικών τους συστημάτων στο μακροχρόνιο. Από θεωρητικής άποψης, σχολιάζουμε το υπόδειγμα ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης του Solow και το υπόδειγμα ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης ΑΚ, τα οποία αποτελούν μια πολύ καλή αφετηρία για την ερμηνεία των παραγόντων που προσδιορίζουν τους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης μιας χώρας. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στους θεσμικούς, οικονομικούς, δημογραφικούς, πολιτικούς, πολιτιστικούς και γεωγραφικούς παράγοντες, που στην πράξη έχει αποδειχτεί ότι επηρεάζουν την παραγωγικότητα της μακροοικονομίας και προσδιορίζουν τις αναπτυξιακές επιδόσεις και τα επίπεδα κοινωνικής ευημερίας μιας χώρας.

Τα Κεφάλαια 6 και 7 συνθέτουν το Μέρος Γ, εστιάζοντας στο κεϋνσιανό μακροοικονομικό υπόδειγμα. Στο Κεφάλαιο 6, αναλύεται η διαδικασία επίτευξης μακροοικονομικής ισορροπίας στην κλειστή και την ανοικτή οικονομία. Η Κατανάλωση, η Αποταμίευση και η Επένδυση αποτελούν αντικείμενο ανάλυσης του Κεφαλαίου 7. Ο Keynes υπήρξε ιδρυτής Σχολής Οικονομικής Σκέψης, της Κεϋνσιανής Σχολής (Keynesian School). Από τα μέσα του 18ου αιώνα που οριοθετούνται οι ρίζες της οικονομικής επιστήμης και μέχρι σήμερα, η Κλασική Σχολή και η Κεϋνσιανή Σχολή θεωρούνται ως οι σημαντικότερες Σχολές στο χώρο της οικονομικής επιστήμης.

Δύο Σχολές που ανέδειξαν τους μεγαλύτερους οικονομολόγους όλων των εποχών, οι οποίοι διατύπωσαν τα δόγματα, τις αρχές και τους νόμους που διέπουν τον οικονομικό λογισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι οι νεώτερες Σχολές οικονομικής σκέψης σαν τη Μονεταριστική Σχολή, έχουν βασιστεί και εμπνευστεί από το συγγραφικό έργο της Κεϋνσιανής και ιδίως της Κλασικής Σχολής. Αξιοσημείωτο είναι ότι η Νέα Κλασική Σχολή (New Classical School), που τα τελευταία χρόνια έχει κάνει αισθητή την παρουσία της στο πεδίο της οικονομικής επιστήμης, αποτελεί συνέχεια της Κλασικής Σχολής των Adam Smith, Thomas Malthus, David Ricardo, Nassau Senior, John Stuart Mill, κ.ά.

Το Μέρος Δ περιλαμβάνει τα Κεφάλαια 8, 9, 10 και 11. Βασικό αντικείμενο ανάλυσης των Κεφαλαίων 8 και 9, είναι η διάρθρωση της χρηματοπιστωτικής αγοράς (asset market) και η ανάλυση των εννοιών της προσφοράς και της ζήτησης χρήματος. Η χρηματοπιστωτική αγορά περιλαμβάνει σημαντικούς θεσμούς, όπως είναι οι κεντρικές τράπεζες, οι εμπορικές τράπεζες, τα χρηματιστήρια, οι τράπεζες επενδύσεων, οι χρηματιστηριακές εταιρίες και οι θεσμικοί επενδυτές. Αυτοί οι χρηματοπιστωτικοί θεσμοί επηρεάζουν τόσο την προσφορά όσο και τη ζήτηση χρήματος, επιδρώντας καθοριστικά στην διαμόρφωση συνθηκών ισορροπίας στην αγορά χρήματος. Η ισορροπία στην αγορά συναλλάγματος, η συνθήκη Marshall- Lerner, η πραγματική συναλλαγματική ισορροπία, η ισοδυναμία της αγοραστικής δύναμης, το αποτέλεσμα Fisher, η αγορά παραγώγων, η αντιστάθμιση και ο κίνδυνος, συνιστούν βασικά θέματα ανάλυσης των Κεφαλαίων 10 και 11.

Τα Κεφάλαια 12, 13 και 14 αποτελούν το Μέρος Ε. Στο Κεφάλαιο 12, παρουσιάζουμε το μακροοικονομικό υπόδειγμα IS-LM (Investment Saving-Liquidity Money Model), με το οποίο απεικονίζονται οι παράγοντες που συμβάλλουν στην επίτευξη ταυτόχρονης ισορροπίας στις αγορές χρήματος και προϊόντος. Αν και το μακροοικονομικό υπόδειγμα IS-LM πρωτοδιατυπώθηκε από τον νομπελίστα John- Hicks (1904-1989) το 1937, εντούτοις η επιστημονική επάρκεια και η διδακτική του αξιοπιστία, το καθιστούν ίσως ως το διαχρονικότερο και δημοφιλέστερο μακροοικονομικό υπόδειγμα που έχει επινοηθεί έως σήμερα. Στο Κεφάλαιο 13 αναλύεται το υπόδειγμα AD-AS, αποσκοπώντας στη μετεξέλιξη του χικσιανού μοντέλου IS-LM. Από επιστημονικής άποψης, το υπόδειγμα AD-AS αποτελεί συνιστώσα του υποδείγματος IS-LM, καθότι η αυξομείωση του γενικού επιπέδου τιμών επηρεάζει τη θέση αμφότερων των καμπυλών IS και LM. Τα υποδείγματα IS- LM και AD-AS εξακολουθούν να διατηρούν την υψηλή διδακτική τους αξιοπιστία και αντικειμενικότητα. Ποια είναι η σχέση μεταξύ προσφοράς χρήματος και πληθωρισμού;

Σχεδόν σε όλες τις χώρες της υφηλίου έχει διαπιστωθεί ότι σε περιόδους ανάκαμψης των οικονομιών τους, όπως αυτή αντανακλάται στην ανοδική πορεία του πραγματικού ΑΕΠ, η ανεργία μειώνεται και ο πληθωρισμός αυξάνεται. Από την άλλη μεριά, σε περιόδους κάμψης του οικονομικού συστήματος, παρατηρείται ότι η ανεργία αυξάνεται και ο πληθωρισμός μειώνεται. Όταν η χώρα επιτυγχάνει θετικούς αναπτυξιακούς ρυθμούς και η οικονομία ανακάμπτει, δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας συμβάλλοντας στην αύξηση της απασχόλησης και τη μείωση της ανεργίας. Απεναντίας, σε φάσεις κάμψης της οικονομίας, το πραγματικό ΑΕΠ συρρικνώνεται προκαλώντας την ελάττωση της απασχόλησης και την άνοδο της ανεργίας. Οι φάσεις της κάμψης και της ανάκαμψης του οικονομικού συστήματος προσδιορίζουν τον οικονομικό/επιχειρηματικό κύκλο (business cycle). Ο οικονομικός κύκλος, ο πληθωρισμός και η ανεργία αποτελούν τα αντικείμενα ανάλυσης του Κεφαλαίου 14.

Το Μέρος ΣΤ, περιέχει τα Κεφάλαια 15, 16 και 17. Η δημοσιονομική πολιτική και η νομισματική πολιτική συνιστούν τους δύο κεντρικούς πυλώνες της μακροοικονομικής πολιτικής. Στα Κεφάλαια 15 και 16, διερευνώνται σε βάθος τα μέσα και οι στόχοι της δημοσιονομικής και της νομισματικής πολιτικής. Στο Κεφάλαιο 15 εισάγεται το υπόδειγμα MP-IS, που αποτελεί συνιστώσα του υποδείγματος IS-LM. Στα Κεφάλαια 15 και 16, εξετάζεται η αποτελεσματικότητα της δημοσιονομικής και της νομισματικής πολιτικής στην προσπάθεια ανάπτυξης της χώρας σε συνθήκες μακροοικονομικής σταθεροποίησης. Σύμφωνα με αρκετούς συγγραφείς μεταξύ των οποίων οι Samuel- son και Nordhaus (2001), η επίδραση των κρατικών ελλειμμάτων και του δημοσίου χρέους στη λειτουργία της οικονομίας, συνιστά ένα θέμα το οποίο έχει προκαλέσει τη μεγαλύτερη επιστημονική αμφισβήτηση και διαμάχη στο πεδίο της μακροοικονομικής ανάλυσης. Τα κρατικά ελλείμματα και το δημόσιο χρέος αποτελούν αντικείμενο ανάλυσης του Κεφαλαίου 17.

Τα Κεφάλαια 18, 19 και 20 εμπεριέχονται στο Μέρος Ζ. Το Κεφάλαιο 18 ασχολείται με την εξέλιξη του διεθνούς νομισματικού συστήματος από τον 19ο αιώνα και μέχρι τις μέρες μας. Με το πέρασμα του χρόνου οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των χωρών της διεθνούς οικονομίας ολοένα και περισσότερο αυξάνουν. O! συναλλαγές αυτές αφορούν αγαθά, υπηρεσίες και κεφάλαια και καταχωρούνται σε μια λογιστική κατάσταση, η οποία ονομάζεται ισοζύγιο πληρωμών. Άρα, το ισοζύγιο πληρωμών είναι ένας αναλυτικός λογαριασμός, στον οποίο καταγράφονται όλες οι συναλλαγές μιας χώρας με άλλες χώρες, σε αγαθά, υπηρεσίες και κεφάλαια κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου. Στο Κεφάλαιο 19 αναλύονται οι επιμέρους λογαριασμοί του ισοζυγίου πληρωμών. Τα υποδείγματα του Dornbusch και του Swan αναλύονται στο Κεφάλαιο 19. Στο Κεφάλαιο 20, παρουσιάζεται το μακροοικονομικό υπόδειγμα της ανοικτής οικονομίας Mundell-Fleming, το οποίο οι Robert Mundell και Marcus Fleming διατύπωσαν κατά την περίοδο 1961-1963.Το υπόδειγμα Mundell- Fleming, γνωστό στη βιβλιογραφία με τον όρο μοντέλο “IS-LM-BP”, είχε τεράστια απήχηση στους ακαδημαϊκούς κύκλους, ενισχύοντας έτσι περαιτέρω την εγκυρότητα και την αξιοπιστία του χικσιανού μοντέλου IS-LM.

Στο Μέρος Η συμπεριλαμβάνονται τα Κεφάλαια 21, 22 και 23. Στο Κεφάλαιο 21, εξετάζεται μεταξύ άλλων η διαχρονική θεωρία του Ricardo περί συγκριτικού πλεονεκτήματος, οι επιδράσεις του δασμού στην οικονομία, το θεώρημα Stolp- er-Samuelson, το παράδοξο Metzler και οι πολιτικές νεοπροστατευτισμού. Το φαινόμενο της Παγκοσμιοποίησης, η ανισοκατανομή του εισοδήματος σε διεθνές επίπεδο και τα αίτια της φτώχειας παγκοσμίως, αποτελούν τα τελευταία χρόνια σοβαρά αντικείμενα συζήτησης μεταξύ οικονομολόγων, κοινωνιολόγων, πολιτικών, φιλοσόφων, ιστορικών, δημοσιογράφων και γενικότερα κάθε μορφής αναλυτών και διανοουμένων. Αυτά τα ζωτικής σημασίας θέματα εξετάζονται στο Κεφάλαιο 22. Τέλος, στο Κεφάλαιο 23 διερευνώνται τα αίτια που προκαλούν τις παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις. Από τα μέσα του 18ου αιώνα, που χρονικά οριοθετείται η δημιουργία του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος, με κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα την απελευθέρωση των διεθνών εμπορικών και χρηματικών συναλλαγών, η υφήλιος έχει έλθει αντιμέτωπη με αρκετές οικονομικές κρίσεις. Οι συχνές αναταραχές, που κατά περιοδικά διαστήματα παρατηρούνται στις διεθνείς χρηματαγορές, θέτουν συχνά επί τάπητος το ενδεχόμενο μιας νέας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, αντίστοιχης ή ακόμα και χειρότερης εκείνων των περιόδων 1929-1933 και 2007-2009. Στο Κεφάλαιο 23 διερευνώνται οι αιτιώδεις παράγοντες, που προκαλούν σφοδρότατες οικονομικές κρίσεις σαν των χρονικών περιόδων 1929-1933 και 2007-2009.

Το βιβλίο αυτό αποτελεί μόχθο πολυετούς ερευνητικής προσπάθειας. Οι θερμότερες ευχαριστίες μου, ανήκουν στους χιλιάδες φοιτητές μου, οι οποίοι πλέον των 25 ετών έχουν διδαχθεί από τον υποφαινόμενο στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΑΣΟΕΕ), τα μαθήματα της “Μακροοικονομικής”, της “Οικονομετρίας”, της “Μικροοικονομικής”, των “Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων” και της “Διάρθρωσης και Προβλήματα της Ελληνικής Οικονομίας”. Ο εκλεκτός φίλος Ιωάννης Σακκάς, πρώην Εισαγγελέας και νυν δικηγόρος παρ' Αρείω Πάγω, επηρέασε αρκετές πλευρές του σκεπτικού μου σε θέματα κοινωνικοοικονομικής πολιτικής. Δεν θα μπορούσα να μην εκδηλώσω τις ευχαριστίες μου και στους καλούς φίλους του Facebook και στους πολυπληθείς αναγνώστες των άρθρων μου στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, οι οποίοι με τις πολύτιμες παρατηρήσεις τους και μέσα από τον καλοπροαίρετο και αποδοτικό διάλογο, συνέβαλαν στη βελτίωση της κριτικής και αναλυτικής μου σκέψης. Πολλές ευχαριστίες ανήκουν στον Γιώργο Δόμπριτς, που με συνέπεια και αξιοσημείωτο επαγγελματισμό, έφερε σε πέρας σε σύντομο χρονικό διάστημα την τεχνική επεξεργασία (σελιδοποίηση) των κειμένων. Αξιόλογη ήταν και η συνδρομή του Γιώργου Μητρόπουλου, που είχε τη δική του συμμετοχή σε τεχνικής φύσεως θέματα του υπό έκδοση βιβλίου.

Ο εκδοτικός οίκος Μπένου, όπως συνέβη σε εκδόσεις προηγούμενων βιβλίων μου, έτσι και στο παρόν βιβλίο επέδειξε αμέριστη συμπαράσταση, ευσυνειδησία και υπευθυνότητα, κατά την προσπάθεια συγγραφής από τον υποφαινόμενο του παρόντος πονήματος. Τέλος, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι για κάθε σφάλμα ή παράλειψη, που σχετίζεται με το οποιοδήποτε σημείο ή τμήμα του κειμένου, την ευθύνη φέρει αποκλειστικά ο συγγραφέας.

Αθήνα,
Γιώργος Α. Βάμβουκας