Σώζοντας τον Πλανήτη
Θεόδωρος Λιανός,
Αναστασία Ψειρίδου
Α΄ Έκδοση
Εκδότης: Μπένου Ε.
Μορφή: Μαλακό εξώφυλλο
Αριθμός σελίδων: 248
Κωδικός ISBN: 978-960-359-168-9
Διαστάσεις: 17 × 24 εκ.
Κωδ. Εύδοξος: 112695400
Είναι πλέον αναμφισβήτητο ότι, παράλληλα και ταυτόχρονα με τα πολλά και δύσκολα κοινωνικά προβλήματα, οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν να αντιμετωπίσουν και σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα, τα οποία σταδιακά, αλλά αναπόφευκτα, μετατρέπονται σε κοινωνικά και προστίθενται στα ήδη υπάρχοντα. Κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια οι επιστήμονες δεν κουράζονται να χτυπούν την καμπάνα του κινδύνου για τα επερχόμενα δεινά. Στην αγωνία των επιστημόνων, τα οργανωμένα συμφέροντα - οικονομικά, πολιτικά, στρατιωτικά, και θρησκευτικά - αντιπαραθέτουν την αδιαφορία, θυμίζοντάς μας τον Τιτανικό όπου, ενώ βούλιαζε, η ορχήστρα έπαιζε ρομαντικά βαλς.
Στο σαλόνι των ισχυρών του κόσμου περιφέρεται ένας ελέφαντας και αυτοί προσποιούνται ότι δεν τον βλέπουν, υποθέτοντας, οι ανόητοι, ότι τα επερχόμενα δεινά θα πλήξουν τους φτωχούς και αδυνάτους μόνον.
Το παρόν βιβλίο είναι η ταπεινή συμβολή μας στην ενημέρωση των πολιτών για τα υπάρχοντα προβλήματα και τους κινδύνους που θα αντιμετωπίσουμε στο άμεσο μέλλον αν μείνουμε αδρανείς.
Αθήνα, εν μέσω πανδημίας,
Οι συγγραφείς
Εισαγωγή
Ο τίτλος του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας είναι «Σώζοντας τον Πλανήτη». Με τον τίτλο αυτό εννοούμε περίπου αυτό που θα καταλάβαινε κανείς αν λέγαμε σώζοντας το πλοίο που κινδυνεύει είτε από θαλασσοταραχή ή από μεγάλο φορτίο ή και από τα δύο. Πράγματι, όλοι οι επιστήμονες, πλην εκείνων των οποίων η αισιοδοξία υπερβαίνει την αφέλεια, συγκλίνουν προς το συμπέρασμα ότι η κατάσταση του πλανήτη Γη, δηλαδή του πλανήτη στον οποίο κατοικούμε, είναι κρίσιμη. Επί πλέον, συχνά ακούγονται αμφιβολίες για το αν η κατάσταση είναι αναστρέψιμη και, αν ναι, το επόμενο ερώτημα που τίθεται είναι με ποιες θυσίες μπορεί να επιτευχθεί η αντιστροφή.
Η κατάσταση χαρακτηρίζεται κρίσιμη επειδή τα προβλήματα που εμφανίζονται έχουν τον χαρακτήρα σοβαρής ανατροπής της συνηθισμένης και ομαλής λειτουργίας των φυσικών δυνάμεων του πλανήτη. Παραδείγματος χάριν, η ελάττωση των θαλασσίων πόρων είναι μια ανατροπή του κύκλου ζωής των ψαριών, η οποία όμως είναι αναστρέψιμη αν τερματιστεί η υπεραλίευση. Αντίθετα, η εξαφάνιση ορισμένων ειδών είναι μια οριστική καταστροφή της οποίας οι συνέπειες δεν είναι πάντοτε γνωστές ή προβλέψιμες. Η πλέον φανερή ανατροπή είναι, σύμφωνα με τους ειδικούς επιστήμονες, η κλιματική αλλαγή, της οποίας οι συνέπειες αναμένεται να ανατρέψουν την ζωή όλων. Μπορείτε να σκεφτείτε τί θα σημαίνει η άνοδος της στάθμης της θάλασσας για τα μεγάλα λιμάνια όπου ζουν εκατοντάδες εκατομμυρίων ανθρώπων ή για τα νησιά που βυθίζονται λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας εξ αιτίας της κλιματικής αλλαγής;
Τα προβλήματα αυτά, που άρχισαν να γίνονται αισθητά, να καταγράφονται και να ερευνώνται συστηματικά περίπου κατά τις τελευταίες πέντε δεκαετίες, είναι αποτέλεσμα της δραστηριότητας των ανθρώπων. Η δραστηριότητα των ανθρώπων έχει σκοπό την ικανοποίηση, σε παγκόσμια κλίμακα, της αυξανόμενης καταναλωτικής ζήτησης ενός ραγδαία αυξανόμενου πληθυσμού, αλλά ταυτόχρονα έχει ανεπιθύμητες, μη σκόπιμες συνέπειες, που δημιουργούν τα εν λόγω προβλήματα.
Η προσπάθεια για την εξέταση και επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων οδήγησε στην ανάπτυξη νέων επιστημονικών κλάδων όπως π.χ. τα οικονομικά του περιβάλλοντος, η οικολογία, η βιολογική ωκεανογραφία, το Δίκαιο του περιβάλλοντος, κ.τ.λ. Στην φιλοσοφία ανεπτύχθη ο κλάδος της περιβαλλοντικής ηθικής που εξετάζει την ηθική υπόσταση των όντων, εμψύχων και αψύχων, και συνεπώς την σχέση των ανθρώπων με την φύση στο σύνολό της.
Στην σύγχρονη βιβλιογραφία έχει επικρατήσει ο όρος «environmentalism», που μπορούμε να μεταφράσουμε ως «περιβαλλοντισμός», και περιλαμβάνει τις γνώσεις, τις ιδέες, και προτάσεις εκείνων οι οποίοι ασχολούνται με την διαχείριση και προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων. Επί-σης, περιλαμβάνει και τις σχετικές με το περιβάλλον δράσεις των πολιτικών κινημάτων, των κυβερνήσεων, των ακτιβιστών και άλλων οι οποίοι προσπαθούν με τις ενέργειές τους να προωθήσουν ορισμένα ζητήματα και ορισμένες λύσεις, ή, να αποτρέψουν άλλες. Οι όροι περιβαλλοντισμός και οικολογία, και περιβαλλοντολόγος και οικολόγος, αντίστοιχα, χρησιμοποιούνται ως συνώνυμοι. Πιο συχνά απαντάται ο όρος οικολογία διότι το πρόθεμα «οίκο» ταιριάζει εύκολα με τους επόμενους όρους που συνήθως χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν μία ιδεολογία ή μία πολιτική κίνηση. Έτσι συναντά κανείς όρους όπως βαθειά οικολογία, κοινωνική οικολογία, πολιτική οικολογία, οικομοντερνισμός, οικοσοσιαλισμός, οικοφεμινισμός, οικοαναρχισμός, οικοκεντρισμός, οικοανθρωπισμός, οικοφιλελευθερισμός, κ.τ.λ. Μερικούς από τους όρους αυτούς και τις ιδεολογίες που περιέχουν θα εξετάσουμε αργότερα.
Τα περιβαλλοντικά προβλήματα δεν λύνονται στο επιστημονικό εργαστήριο ή με μολύβι και χαρτί. Είναι κοινωνικά προβλήματα και μάλιστα δυσεπίλυτα και ίσως, μερικά, άλυτα αν δεν γίνουν μεγάλες παρεμβάσεις. Είναι δυσεπίλυτα για δύο λόγους. Πρώτον, οι τεχνικές λύσεις δεν είναι πάντοτε εύκολες ή εφικτές στον βαθμό που είναι επιθυμητές. Για παράδειγμα, πώς μπορεί να αποτραπεί η άνοδος της στάθμης της θάλασσας ή πώς μπορεί να μειωθεί η χρήση χημικών λιπασμάτων χωρίς να μειωθεί η παραγωγή αγροτικών προϊόντων; Δεύτερον, για κάθε προτεινόμενη εφικτή λύση υπάρχουν σημαντικές και αντίθετες επιπτώσεις στα συμφέροντα κοινωνικών ομάδων, περιοχών ή κρατών. Π.χ. οι κάτοικοι μιας περιοχής επαναστατούν όταν υπάρχει πρόθεση για εγκατάσταση ανεμογεννητριών στην περιοχή τους, αδιαφορώντας για τους κατοίκους μια άλλης περιοχής που πνίγονται από την ρύπανση που προκαλεί η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας που οι ίδιοι καταναλώνουν. Για την επίλυση πολλών περιβαλλοντικών προβλημάτων απαιτείται και ατομική δράση και συναίνεση μεταξύ ατόμων, περιοχών, πόλεων, ακόμη και κρατών για τα μεγάλα προβλήματα.
Οι επιστημονικές και πολιτικές προσεγγίσεις στα ζητήματα του περιβάλλοντος μπορεί να είναι αντίθετες, επάλληλες ή αλληλοσυμπληρούμενες. Παραδείγματος χάριν, ας θέσουμε το εξής ερώτημα: είναι η υπερκατανάλωση περιβαλλοντικό πρόβλημα; Στο ερώτημα αυτό, η απάντηση των παραγωγών (βιομηχάνων, επιχειρηματιών, κ.τ.λ.), πιθανότατα, θα είναι ότι ο καταναλωτής είναι ελεύθερος να δαπανήσει όσα λεφτά έχει ή όσα θέλει να διαθέσει στο προϊόν γιατί έτσι αυξάνει την ευημερία του χωρίς να προξενεί κάποιο κακό. Οι διαφημιστές του προϊόντων θα δώσουν παρόμοια απάντηση και πιθανότατα θα προσθέσουν ότι είναι χαρούμενοι που συμβάλλουν στην δημιουργία αυτού του φαινομένου. Όμως, ο φιλόσοφος μπορεί να πει ότι η υπερκατανάλωση δεν βοηθά στην υιοθέτηση ενός προτύπου ζωής που οδηγεί στην αρετή και στην ευδαιμονία. Τέλος, ο οικολόγος μπορεί να απαντήσει ότι η υπερκατανάλωση είναι σοβαρό πρόβλημα αφ’ ενός διότι οι πόροι της Γης είναι σπάνιοι και αφ’ ετέρου διότι δημιουργεί πολλά σκουπίδια.
Ως προς τις προτεινόμενες λύσεις των περιβαλλοντικών προβλημάτων υπάρχουν προτάσεις οι οποίες μπορούν να ενταχθούν σε τρείς γενικές κατηγορίες. Μία κατηγορία, την οποία μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τεχνοκρατική, προτείνει λύσεις που βασίζονται στην τεχνολογία και στην αποτελεσματική διαχείριση. Στην κατηγορία αυτή εμπίπτουν η αποκαλούμενη πράσινη ανάπτυξη και ο οικομοντερνισμός. Μία δεύτερη κατηγορία είναι αυτή των κοινωνικο-πολιτικών προτάσεων και λύσεων, στην οποία εμπίπτουν οι οικοσοσιαλιστές και οι θεωρίες περί από-ανάπτυξης. Η τρίτη κατηγορία, που έχει φιλοσοφικές ρίζες, προωθεί την ιδέα ότι είναι ανάγκη να αναθεωρηθεί ή να ανατραπεί η επικρατούσα ανθρωποκεντρική αντίληψη για την κυρίαρχη θέση του ανθρώπου στον κόσμο και να υιοθετηθεί η οικοκεντρική αντίληψη ή η συγγενής προς αυτή βιοκεντρική αντίληψη. Αντίθετα οι ανθρωποκεντριστές προτείνουν τον πεφωτισμένο ανθρωποκεντρισμό. Τις απόψεις αυτές θα τις αναλύσουμε σε αρκετή έκταση στα επόμενα κεφάλαια.
Τα υποσύνολα που αποτελούν οι διάφορες αντιλήψεις και προτάσεις δεν είναι απολύτως διακριτά. Στοιχεία ενός υποσυνόλου μπορεί να υπάρχουν σε άλλο ή άλλα υποσύνολα χωρίς να είναι πρωτεύουσας σημασίας. Παραδείγματος χάριν, η βελτίωση της τεχνολογίας, που είναι κρίσιμος παράγων στην πρόταση των οικομοντερνιστών, είναι σημαντική και στις άλλες προτάσεις, αλλά όχι κρίσιμος και προσδιοριστικός παράγων. Αυτά που παρουσιάζουμε εδώ ως εισαγωγή, σχεδόν με συνθηματικό κατ’ ανάγκη τρόπο, θα γίνουν κατανοητά με τις αναλύσεις των επομένων κεφαλαίων.
Η δική μας πρόταση
Είναι σκόπιμο στο τέλος αυτής της εισαγωγής, και με σκοπό τον προσανατολισμό του αναγνώστη στα όσα ακολουθούν, να δώσουμε εν συνόψει μερικά στοιχεία της δικής μας άποψης και πρόταση για την διάσωση του εν τρικυμία ευρισκομένου πλανήτη μας. Η πρότασή μας βασίζεται στον συνδυασμό τριών μεταβλητών οι οποίες αγνοούνται ή αναφέρονται ελάχιστα σε άλλες προτάσεις. Οι μεταβλητές αυτές είναι τρείς: το μέγεθος της κατανάλωσης παγκοσμίως, το μέγεθος πληθυσμού παγκοσμίως, και το πρότυπο της διατροφής των ανθρώπων. Οι σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών αυτών ερευνώνται εντός του πλαισίου ενός παγκοσμίου εισοδηματικού περιορισμού, ο οποίος προσδιορίζεται από την διαθεσιμότητα των πόρων και την εφαρμοζόμενη τεχνολογία της παραγωγής. Υπό τις συνθήκες αυτές υπάρχουν πολλοί εφικτοί συνδυασμοί των τριών μεταβλητών. Η επιλογή του αρίστου συνδυασμού υπαγορεύεται από τον προσδιορισμό ενός επιπέδου διαβίωσης που η παγκόσμια κοινωνία θα θεωρήσει άνετη αλλά όχι σπάταλη, κατά την αριστοτελική έννοια.
