Ιστορία της Οικονομικής Σκέψης

Σε συζητήσεις που είχαμε μεταξύ μας, ως έμπειροι διδάσκοντες του εισαγωγικού μαθήματος ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ, καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι τα σχετικά συγγράμματα που κυκλοφορούν σήμερα στην ελληνική αγορά δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες του μαθήματός μας. Ορισμένα συγγράμματα είναι δυσκολονόητα για προπτυχιακούς φοιτητές, κάποια άλλα έχουν άνιση κατανομή ύλης (π.χ. προσπερνούν σε μερικές σελίδες τους Κλασικούς συγγραφείς), ορισμένα είναι ξεπερασμένα από το χρόνο και άλλα αναδιατυπώνουν σε βαθμό υπερβολής το έργο του συγγραφέα του παρελθόντος με βάση τα σύγχρονα εργαλεία ανάλυσης (διαγράμματα, μαθηματικά σύμβολα και εξισώσεις κ.λπ.). Με βάση αυτή τη διαπίστωση, πήραμε την πρωτοβουλία για τη συγγραφή ενός νέου συλλογικού συγγράμματος για το μάθημα που θα ανταποκρίνεται στις σημερινές ανάγκες, και για το λόγο αυτό ζητήσαμε την συνδρομή παλιών και νέων συναδέλφων.

Το βιβλίο είναι εισαγωγικό και απευθύνεται σε προπτυχιακούς φοιτητές χωρίς προηγούμενη γνώση του αντικειμένου. Ο τρόπος παρουσίασης του έργου του συγγραφέα ή της Σχολής γίνεται με εύληπτο αλλά ταυτόχρονα και αναλυτικό τρόπο. Στόχος ήταν να καλύπτει τη βασική εισαγωγική γνώση που θα πρέπει να αποκομίσει ο φοιτητής ενός Τμήματος Οικονομικών ή άλλων Κοινωνικών Επιστημών και να παρακινεί τους ενδιαφερόμενους για περαιτέρω εμβάθυνση.

Γιατί πρέπει οι μελλοντικοί οικονομολόγοι να γνωρίζουν την ιστορία της επιστήμης τους;

Στην Οικονομική Επιστήμη η γνώση μόνον του πιο πρόσφατου σταδίου εξέλιξης δεν αρκεί. Σε αντίθεση με τη Φυσική, τη Χημεία και τις άλλες θετικές επιστήμες, όπου αρκεί να διαβάσει κανείς ένα πρόσφατο εγχειρίδιο για να έχει μια πλήρη και ολοκληρωμένη εικόνα της γνώσης που υπάρχει σήμερα στον αντίστοιχο επιστημονικό κλάδο. Αντίθετα, στην ιστορική εξέλιξη της Οικονομικής υπάρχουν «γνωστικές απώλειες»: θεωρίες του παρελθόντος που, για πολλούς λόγους, όχι πάντα καθαρά επιστημονικούς, έχουν βρεθεί στο περιθώριο της ιστορίας, συνεχίζουν να έχουν σημαντική γνωστική αξία. Στην οικονομική σκέψη, ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις που κάποια θεωρία έχει αποδειχθεί οριστικά λανθασμένη. Στην Αστρονομία, για παράδειγμα, η Γεωκεντρική θεωρία είναι πλέον ένα έκθεμα για το Μουσείο των ιδεών. Το ίδιο συνέβη στη θεωρία του φλογιστού στη Χημεία, ή στη θεωρία της κληρονομικότητας των επίκτητων χαρακτηριστικών στην εξελικτική Βιολογία. Στην Οικονομική Επιστήμη, η αρχαιότερη «ανακάλυψη» της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος που έγινε τον 16ο αι., παρά τις επανειλημμένες θεωρητικές και πραγματικές διαψεύσεις της, συνεχίζει να εμπνέει και σήμερα την άσκηση της νομισματικής πολιτικής.

Επειδή λοιπόν είναι εξαιρετικά σπάνια η αρχειοθέτηση των παλαιότερων οικονομικών θεωριών στα αζήτητα της ιστορίας, η μελέτη της Ιστορίας Οικονομικών Θεωριών είναι πολλαπλά χρήσιμη για τέσσερις λόγους. Καταρχήν γιατί είναι πηγή ανακάλυψης νέων ιδεών που δεν έτυχαν της προσοχής των ακαδημαϊκών και πολιτικών κύκλων της εποχής τους. Παραδείγματα υπάρχουν άφθονα όπως η μελέτη του Cantillon για τους μηχανισμούς μετάδοσης της νέας νομισματικής κυκλοφορίας (1734) που αγνοήθηκε για δυο αιώνες μέχρι την αξιοποίησή της από τον Keynes, η εικασία περί συνολικής υποκατανάλωσης του Malthus (1827) που απορρίφθηκε ως λανθασμένη από τους Κλασικούς και επανήλθε στην επικαιρότητα μετά την κρίση του 1929, η θεωρητική κατασκευή της καμπύλης ζήτησης από τον Cournot (1838) που έτυχε αναγνώρισης 40 χρόνια αργότερα από τον Walras και τον Jevons, τα κριτήρια αριστοποίησης κατά Pareto (1906) που ενσωματώθηκαν στη Νέα Οικονομική της Ευημερίας τη δεκαετία του 1930 κ.ο.κ.

Ο δεύτερος λόγος αφορά στην δυνατότητα που μας δίνει η γνώση του παρελθόντος στο να αποφύγουμε να επαναλάβουμε τα ίδια λάθη στην οικονομική πολιτική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι αντιλήψεις περί εμπορικού προστατευτισμού και οι πολιτικές επιβολής δασμών, απαγόρευσης εισαγωγών, υποτιμολόγησης εξαγωγών που κυριάρχησαν για 200 χρόνια, τον 16ο και 17ο αι. και συχνά πυκνά ανασύρονται ως εργαλεία εξωτερικής οικονομικής πολιτικής έως και σήμερα. Επίσης, οι αντιλήψεις περί εκούσιας ανεργίας που κυριαρχούσαν πριν το 1929 και μετά την απαξίωση τους, επανέκαμψαν κατά τη δεκαετία του 1970.

Αυτό μας οδηγεί σε έναν τρίτο λόγο, γιατί η γνώση των οικονομικών θεωριών του παρελθόντος επιτρέπει τη σύγκριση με τις σύγχρονες θεωρίες. Συχνά, οι θεωρητικές λύσεις σε σύγχρονα προβλήματα οδηγούν τους οικονομολόγους στην αναζήτηση απαντήσεων σε ανάλογα προβλήματα του παρελθόντος. Ενίοτε οι νέες λύσεις είναι πιο προβληματικές από τις πρωτότυπες, όπως π.χ. η θεωρία της ισοδυναμίας των επιπτώσεων του δημόσιου χρέους του Ricardo (1817), όπως την μετέφρασε ο Barro (1974). Το ίδιο θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς για την ανάγνωση που έκανε ο Friedman (1963) για τις επιπτώσεις του εμπορικού ελλείματος στις τιμές όπως τις είχε διαπιστώσει πρώτα ο Hume (1752). Οι δυο αυτές περιπτώσεις αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα α-ιστορικής ανάγνωσης του παρελθόντος. Ούτε οι δυνατότητες δανεισμού και οι τεχνικές διαχείρισης του δημοσίου χρέους είναι όμοιες με το παρελθόν, ούτε η φύση και τα είδη νομισματικής κυκλοφορίας έχουν καμιά σχέση με ό,τι υπήρχε στο τέλος της εμποροκρατικής εποχής.

Και ερχόμαστε στον τέταρτο και τελευταίο λόγο, που αφορά στην ιστορική φύση του αντικειμένου που μελετά η οικονομική επιστήμη, το οποίο εξελίσσεται ριζικά. Όλα τα κοινωνικά φαινόμενα είναι ιστορικά και γεωγραφικά προσδιορισμένα. Το αντικείμενο τους εξελίσσεται ιστορικά, και οι εξηγήσεις για μία εποχή και έναν τόπο δεν ισχύουν αναγκαστικά πέραν του συγκεκριμένου χώρου αναφοράς. Η οικονομική δραστηριότητα στις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες ήταν εντελώς διαφορετική και η οικονομική σκέψη της εποχής αυτής, παρόλο που παραμένει χρήσιμη, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως έχει για την ανάλυση σύγχρονων οικονομικών φαινομένων. Ακόμα και η προ-βιομηχανική, εμποροκρατική κοινωνία που προαναφέραμε, έχει σημαντικές διαφορές με τη σημερινή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ότι είναι αδύνατη η κατασκευή κοινωνικών νόμων με καθολική ισχύ. Συνεπώς, και η αντίστροφη κατεύθυνση είναι λάθος, δη- λαδή η εφαρμογή σύγχρονων αναλύσεων στις κοινωνίες του παρελθόντος, χωρίς σοβαρή διόρθωση των βασικών υποθέσεων τους.

Διάρθρωση του συλλογικού τόμου

Με βάση τα παραπάνω, κάθε κεφάλαιο του συλλογικού τόμου παρουσιάζει το έργο του συγγραφέα ή της Σχολής στο ιστορικό πλαίσιο και το πλαίσιο ιδεών και επιρροών της εποχής στην οποία γράφτηκε το έργο. Αποφεύγουμε την ορθολογική ανακατασκευή (reconstruction) του έργου του συγγραφέα ή της Σχολής με βάση τα σύγχρονα εργαλεία, για την οικονομική σκέψη που υπήρχε πριν την εμφάνιση της Νεοκλασικής Σχολής στα τέλη του 19ου αι. Αντίθετα, φωτίζουμε την οικονομική σκέψη με βάση το ιστορικό πλαίσιο και τις οικονομικές εξελίξεις της εποχής του, χωρίς ταυτόχρονα να αγνοούμε ότι μετά τη γένεση της Πολιτικής Οικονομίας στα μέσα του 18ου αι., οι θεωρητικές εξελίξεις αποκτούν μια σχετική αυτονομία και καθορίζονται εν πολλοίς από την εσωτερική συζήτηση μεταξύ των επιστημόνων.

Ο συλλογικός τόμος χωρίζεται σε έξι μέρη: Αρχαιότητα-Μεσαίωνας, Εμποροκρατία-Φυσιοκρατία, Κλασική Σχολή και Μαρξ, Νεοκλασική Σχολή και Κέυνς, και Σύγχρονη Οικονομική Σκέψη. Θεωρήσαμε σκόπιμο να συμπεριλάβουμε και ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στο τέλος για την ελληνική οικονομική σκέψη μετά τη γένεση του Ελληνικού Κράτους. Αυτό, μαζί με τα κεφάλαια 11 (Σουμπέτερ), και 15, 16 και 17 (Μετακεϋνσιανοί, Νέοι Θεσμικοί, Συμπεριφορικοί) παρουσιάζονται για πρώτη φορά σε ελληνικό εγχειρίδιο Ιστορίας Οικονομικής Σκέψης.

Στο πρώτο μέρος ο Βασίλης Πατρώνης (Πανεπιστήμιο Πατρών) παρουσιάζει την Οικονομική Σκέψη της Ελληνικής Αρχαιότητας και πώς αυτή συνεχίστηκε στα χρόνια του Μεσαίωνα από τη Σχολαστική Φιλοσοφία. Στο δεύτερο μέρος, ο Β. Πατρώνης παρουσιάζει τις συνθήκες γέννησης της Πολιτικής Οικονομίας τον 16ο αι. συνδέοντας την Εμπορική Επανάσταση με την Επιστημονική Επανάσταση. Η συνεισφορά των κυριότερων Εμποροκρατών συγγραφέων του 17ου και 18ου αι. γίνεται σε συνδυασμό με τις αλλαγές που έφερε στις ευρωπαϊκές κοινωνίες η έξοδος των Ευρωπαίων προς τη Δύση και την Ανατολή. Το σύστημα της Φυσιοκρατίας παρουσιάζεται αναλυτικά, ως συνέχεια της αμφισβήτσης του εμποροκρατικού δόγματος από τους North και Petty και ως αφετηρία της φιλελεύθερης σκέψης.

Το Μέρος Γ’ είναι αφιερωμένο στην κλασική σχολή και τη μαρξιστική απάντηση και περιλαμβάνει τρία κεφάλαια. Στο 6ο κεφάλαιο ο Μανώλης Μανιούδης (Πανεπιστήμιο Κρήτης), παρουσιάζει την σκέψη του Άνταμ Σμιθ, που εγκαινιάζει ένα νέο τρόπο ανάλυσης των φαινομένων που εδράζεται στην εργασιακή θεωρία της αξίας και σε μια μακροοικονομική προοπτική μακράς διάρκειας, όπως οι περισσότεροι Κλασικοί. Ο Μιχάλης Ζουμπουλάκης (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), εμβαθύνει στο 7ο Κεφάλαιο στην Κλασική Οικονομική Σχολή παρουσιάζοντας το έργο του Ντέιβιντ Ρικάρντο, του Τόμας Μάλθους, του Ζαν-Μπατίστ Σε, του Νάσαου Σήνιορ και του Τζων Στιούαρτ Μιλ. Σε ένα βαθμό η θεωρητική συνεισφορά του Καρλ Μαρξ αποτελεί την Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας που παρουσιάζει ο Δημήτρης Μυλωνάκης (Πανεπιστήμιο Κρήτης) στο 8ο Κεφάλαιο. Προφανώς, το έργο του Μαρξ εγγράφεται στη Σοσιαλιστική Σχολή Σκέψης, την οποία φιλοδοξούσε να ανανεώσει δίνοντάς της ένα επιστημονικό υπόβαθρο.

Το Μέρος Δ’ περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια που καλύπτουν την περίοδο 1871-1936, δηλαδή από τους Νεοκλασικούς μέχρι τον Κέυνς. Στο 9ο κεφάλαιο, ο Χριστόδουλος Μπέλλας (Πανεπιστήμιο Αιγαίου) εξηγεί πώς δημιουργήθηκε και πώς τελικά επιβλήθηκε η Νεοκλασική Ορθοδοξία. Ξεκινά από την λεγόμενη «Οριακή Επανάσταση» και μέσω της συνεισφοράς του Μάρσαλ, καταλήγει στους Νεοκλασικούς του Μεσοπολέμου Πιγκού και Ρόμπινς. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται και στην «Αυστριακή Σχολή» των Μπεμ-Μπάβερκ, Μίζες και Χάγεκ. Η πρώτη αντίδραση στη Νεοκλασική σκέψη ήρθε από την Αμερική και συγκεκριμένα από τους πρώτους θεσμικούς οικονομολόγους (Βέμπλεν, Κόμονς, και Μίτσελ) όπως εξηγεί ο Ιωάννης Κατσελίδης (ΟΠΑ) στο 10ο Κεφάλαιο. Μια εξίσου σημαντική αντίδραση, λιγότερο γνωστή στους μη ειδικούς, ήρθε από τον Τζόζεφ Σουμπέτερ, τη συμβολή του οποίου παρουσιάζει ο Παναγιώτης Μιχαηλίδης (ΕΜΠ) στο 11ο Κεφάλαιο. Το Δ’ μέρος κλείνει με μια γλαφυρή παρουσίαση της συνεισφοράς του Τζων Μ. Κέυνς, από τον Κώστα Καρανάτση (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), στο Κεφάλαιο 12. Εκτός από τις βασικές αρχές της Γενικής Θεωρίας, το κεφάλαιο επικεντρώνεται και στην προ του 1930 ρηξικέλευθη οικονομική σκέψη του Κέυνς αναδεικνύοντας τη δεσπόζουσα θέση του στην εξέλιξη της οικονομικής επιστήμης τον 20ο αιώνα.

Το Μέρος Ε’ αφορά στη Σύγχρονη Οικονομική Σκέψη μετά τον Β’ Π.Π. Στο Κεφάλαιο 13 ο Μ. Ζουμπουλάκης (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) παρουσιάζει τις εξελίξεις στη Νεοκλασική Σχολή μετά το 1944, εστιάζοντας στους δυο σημαντικότερους εκπροσώπους της, τον Σάμουελσον και τον Φρίντμαν. Το εύρος των θεωρητικών διαφορών μεταξύ αυτών των δύο Αμερικανών οικονομολόγων αναδεικνύεται στο Κεφάλαιο 14, όπου ο Θόδωρος Κουτσομπίνας (Πανεπιστήμιο Πατρών) παρουσιάζει το έργο των επιγόνων τους, των νέο-Κεϋνσιανών, των Μονεταριστών και της μετάλλαξης των Νέων Κλασσικών. Από την άλλη πλευρά, η συνέχεια της κεϋνσιανής δίνεται από τους Μετακεϋνσιανούς και τη Θεσμική Μακροοικονομική Θεωρία (Μίνσκυ), που παρουσιάζονται από τους Νάσο Κορατζάνη και Στέλλα Μιχοπούλου (ΙΝΕ-ΓΣΕΕ) στο κεφάλαιο 15. Εκτός από τις ραγδαίες εξελίξεις στη Μακροοικονομική ανάλυση, ανάλογες εξελίξεις βρίσκει κανείς και στη Νέα Θεσμική Σχολή (Κόουζ, Γουίλιαμσον) που επαναπροσδιορίζει τη θεωρία της επιχείρησης. Αυτό είναι το αντικείμενο του Κεφαλαίου 16, γραμμένο από τους Γιώργο Μεραμβελιωτάκη και Δημήτρη Μυλωνάκη (Πανεπιστήμιο Κρήτης). Εξίσου σημαντικές ήταν οι εξελίξεις και στη θεωρία καταναλωτή όπως αναδιατυπώθηκε από τη λεγόμενη «Συμπεριφορική Οικονομική» (Τβερσκι, Κάνεμαν), στο κεφάλαιο 17 των Σέργιου Τζωτζέ και Δημήτρη Ανδρούτσου-Βασιλάκη (Πανεπιστήμιο Κρήτης).

Ο συλλογικός τόμος κλείνει με το Μέρος ΣΤ’ που αναφέρεται στην Οικονομική Σκέψη στην Ελλάδα από το 1830 μέχρι το 1950 της Δήμητρας Γιαρδόγλου (Πανεπιστήμιο Κρήτης). Στόχος του ήταν να δώσει μια συνοπτική εικόνα του τρόπου με τον οποίο η ελληνική ακαδημαϊκή σκέψη παρακολούθησε τις εξελίξεις, εισάγοντας τους φοιτητές του Πανεπιστημίου στο μαγικό κόσμο της οικονομικής επιστήμης. Ελπίζουμε να φανούμε αντάξιοι αυτής της μακράς παράδοσης και σας ευχόμαστε καλή ανάγνωση.

Αθήνα,
Μιχάλης Ζουμπουλάκης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Δημήτρης Μυλωνάκης, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Βασίλης Πατρώνης, Πανεπιστήμιο Πατρών